هنر زیورآلات سنتی 

تاریخچه جواهرات و زیورآلات سنتی ایران باستان

جواهرات و زیور آلات ایران باستان امروز در نقاط بسیاری از دنیا چشم بینندگان را خیره می کند، امروزه هر بیننده ای كه زیورآلات ایرانی را در موزه های معروف بین المللی مشاهده می نماید خلاقیت و توانمندی حیرت برانگیز سازندگان ایرانی در ساخت جواهرات را تحسین می كند.

ایران به دلیل وجود قوم های مختلف که هرکدام پوشش، سنت ها و آداب و رسوم خاص خود را دارند، کشوری بسیار غنی از لحاظ دستاوردهای مادی و معنوی است .

در دو هزار سال پیش از میلاد، ساکنان فلات ایران، ساختن جواهرات و زیور آلات را با دانه و مهره هاى رنگى آغاز کردند و بدین گونه، علاقه خود را به تزئینات و زیور آلات نشان دادند.

جواهرات و زیور آلات در ایران از دیرباز به عنوان قطعه ای از لباس در میان اقوام مختلف مطرح بوده است. مردم ایل قشقایی و عرب های منطقه خوزستان بیشترین استفاده کنندگان از جواهرات و زیورآلات بوده اند. جواهرات در میان مردم قشقایی شامل گردنبند مهلو، گردنبند میخک، گردنبند مهره ای، عنبردان، قاب قرآن، النگو و دستبند مهره ای، گیسوبند و بازوبند است.

در دوره هخامنشیان

ایرانیان در ادوار مختلف تاریخی در ساختن جواهرات و زیور آلات از مهارت خارق العاده ای برخوردار بوده اند.

در زمان هخامنشيان، کار با طلا و هنر جواهرسازى، نتيجه هماهنگى سنت هاى مختلف، به روشى بسيار ماهرانه بود و تنوع بسیاری داشته است. تعدادى از جواهرات و زیورآلات مربوط به اين دوره، شامل بازوبند، پلاک، شمسه، دستبند، انگشتر، دکمه، مهره، گردنبند، سنگ هاى قيمتى و ... است .

در دوره اشکانیان

جواهرات و زیورآلات در زمان پارتیان در مقیاس های کوچکتر با طرح های ساده تر ساخته می شدند و زیباتر و باشکوه تر بودند.
اشکانیان به تزيينات و درخشان سازى اشياء که در شرق ايران از ملت هاى ديگر فرا گرفته بودند، علاقه خاصى نشان مى دادند. ساير ملل نيز از روش هاى تزييناتى پارتيان، پيروى مى کردند. آن ها از انواع مختلف تزئينات، آويزها، سنجاق هاى کوچک، حلقه ها و سنگ هاى قيمتى استفاده مى کردند. کمربند ها وکلاه هاى تزيين شده از جواهرات، در اين دوره رواج داشت.

در دوره ساسانیان

کیفیت جواهرات و زيورآلات در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی رسید. در قرن بیستم صنعت طلا و جواهرسازی ایران وارد عصر جدیدی شد. کيفيت و پيچيدگى سکه ها، جواهرات و زيورآلات مربوط به اين دوره، گواه بر اين امر است. فرهنگ و تمدن ماد را می توان پیشگام سبک های هنری دانست، با تشکیل امپراطوری عظیم هخامنشی، روند نزدیکی فرهنگ ها و تمدن های شرق باستان به نقطه عطف خود رسید.

در عصر ساسانیان نیز مصرف طلا در ایران فراوان بود. براساس نوشته های مورخین سرشناسی نظیر ویل دورانت، گیرشمن، شاردن و دیگران، در ادوار مختلف تاریخی فعالیت های تولیدی و بازرگانی مصنوعات طلا و جواهرات و زیور آلات و سنگ ها و مواد طبیعی قیمتی رونق فراوانی داشته است و طبقه اشراف و ثروت مندان جامعه عموماً از وسایل و اشیاء زینتی گرانبهائی که از طلا وجواهرات ساخته شده بود استفاده می کردند.

از شکوه و عظمت دست ساخته های هنری ایرانیان در روزگاران هخامنشی و ساسانی بسیار سخن باید گفت. پادشاهان این سلسله نظیر هرمز اول، خسرو دوم چنان به ساخت زیور آلات اشرافی و به ویژه تاج و تخت پادشاهی توجه داشتند که حیرت مورخین را برانگیخته است.

در اروپا

قدیمی ترین زیورآلاتی که در اروپا شناخته شده در منطقه لاکینا La Quina فرانسه کشف شده است که شامل مهره هایی از جنس دندان و استخوان حیوانات است و قدمت آن به حدود چهل هزار سال قبل می رسد.
این اشیاء ظاهراً به عنوان زیور مورد استفاده قرار می گرفتند. در گذشته ساخت زیورها با تاکید و تکیه بر مواد آلی و حفظ کیفیت و اشکال طبیعی این مواد صورت می گرفته است. مواد مورد استفاده با توجه به استعداد و نوع زندگی سازندگان آن ها از تنوع خاصی برخوردارند. کشف بسیاری از این قبیل آثار در مجاورت گورستان ها حاکی از آن است که این اشیاء ضمن داشتن نقش اجتماعی دارای ارزش ماوراء الطبیعه ای نیز بوده اند.
تجارت جواهرات، در هزاره هفتم قبل از میلاد، بخش مهمی از تجارت بین المللی بین سرزمین های حاشیه مدیترانه و تمدن های قدیم فراسوی کوهستان های غرب آسیا را به خود اختصاص داده بود. مهره های مرجانی متعلق به سواحل مدیترانه که در شهر «چتل هویوک Gatal Huyuk» از شهرهای دوره پارینه سنگی، به دست آمده، نشانه ای از این روابط بوده است.

در تمدن های بزرگ باستانی

مساله جواهرات در تمدن های بزرگ باستانی تا هزاره ی چهارم و سوم قبل از میلاد بسیار پیچیده است. چرا که ریسه ها و زنجیرهای فوق العاده زیبایی از جنس سنگ های قیمتی از قبرهای سلطنتی سومریان به دست آمده است و نیز تعداد قابل توجهی مهره های شیشه ای در ناحیه قفقاز و در منطقه نوع دیگر از زیورهای مورد استفاده ساکنان بین النهرین اشکال طلسم گونه ای است که از تراشیدن سنگ های کوچک به صورت تصاویری از حیوانات گوناگون مانند کبوتر، قوچ، پرندگان و قورباغه ساخته می شد. این اشکال دارای ارزش های معنوی و ماوراء الطبیعه ای بودند. به طور تقریبی در همان دوران، ساکنان مصر از سنگ صابون، که یکی از اولین مواد مرکب به کار گرفته شده در صنعت جواهرسازی است، در ساخت زیورهای خود استفاده می کردند. این سنگ، نرم و به آسانی تراشیده می شد.

در مصر

مصریان قدیم با استفاده از سنگ های قیمتی، گردنبند های سنگین گوهرنشان و تاج سرهایی جهت استفاده بر روی کلاه گیس می ساختند. زحمت زیاد در تهیه جواهرات و دشواری کار ساخت قطعات موجب شد تا سازندگان این اشیاء به منظور طبیعی و زیورهایی چون گردنبندهای گلی و برگ زیتونی و استفاده از اعضای حیوانات، به ویژه برای برگزاری مراسم و آیین های مذهبی، روی آورند. توجه بیش از حد به زیورهای ساخته شده از گل و گیاه به تدریج جای خود را به سایر مواد آلی موجود در طبیعیت از قبیل عاج، استخوان، طلا، سفال «Steatite» و مینا داد. در کنار ساخت جواهراتی به شکل مجسمه های طلایی بزرگ و به کارگیری اغراق آمیز و افراطی سنگ های گوهر نشان، نظیر آنچه که از قبرهای فراعنه به دست آمده است، جواهرسازان، زیورهای ارزان قیمتی که متناسب با قدرت خرید طبقه متوسط و پایین جامعه بود، می ساختند. به طور مثال مهره های زینتی با استفاده از شیشه و نوعی سفال شفاف به نام "فایانس" در طول تاریخ باستان از تمدن های مصر "میسن"تا تمدن های رومی استفاده از شیشه های رنگی به جای مروارید، زمرد و فیروزه و سایر سنگ های قیمتی مرسوم بوده است.
استفاده از مهره های شیشه ای نشانده بر ورق نازکی از طلا یا نقره، به جای مروارید، نیز رواج داشته است. این روش کم و بیش تا امروز نیز ادامه داشته و در کنار آن مهره های چینی به عنوان جایگزین مناسب برای سنگ های قیمتی نظیر فیروزه و سنگ لاجورد به طور گسترده، مورد استفاده قرار می گرفته است. نقش هایی که روی برخی از گردنبندهای چینی به دست آمده دیده می شود، از نوع تاج گلی هستند.

زیورآلات نگین دار

زیورآلاتی که با سنگ های قیمتی ساخته می شوند معمولاً دارای قیمت بسیار بالایی هستند. شاید به همین دلیل است که امروزه در ساخت زیورآلات سنگ های مصنوعی و نگین های معمولی مورد استفاده قرار می گیرد و از این طریق شکل و شمایلی ارزشمند و ویژه برای زیورآلات معمولی ایجاد می کنند. 

سنگ های قیمتی مانند الماس بعد از برش و پردازش زمانی که در کنار یک قطعه طلا زرد یا سفید قرار می گیرند درخشش فوق العاده ای را برای زیورآلات خانم ها ایجاد خواهند کرد اما نگین ها و سنگ های معمولی به دلیل اینکه از جنس شیشه، فویل، پلاستیک و ... هستند معمولاً درخششی مانند الماس ندارند و بعد از گذشت مدت زمان کوتاهی درخشش خود را از دست خواهد داد. به همین دلیل لازم است تا از روش هایی برای مراقبت از زیورآلات نگین دار ( مصنوعی ) برای حفظ زیبایی آن ها استفاده کنید. 

روش نگهداری از زیورآلات نگین دار

برای شروع کار ابتدا لازم است تا 2 ورق از دستمال کاغذی را روی زمین قرار دهید و یا اینکه از یک دستمال بدون پرز و تمیز استفاده کنید.

با استفاده از یک اسپری هوا، گرد و غبار اضافی را از روی زیورآلات نگین دار پاک کنید. با انگشت نیز می توانید گرد و غبار را پاک کنید فقط باید دقت داشته باشید که هیچ گونه آسیبی به نگین های زیورآلات خود وارد نکنید تا این نگین ها شل و یا کنده نشوند.

با استفاده از یک برس نرم، مسواک، دستمال کاغذی و ... نیز می توانید این کار را انجام دهید اما هرگز از سوزن و یا هر ابزار نوک تیز دیگری برای تمیز کردن زیورآلات خود استفاده نکنید زیرا سبب ایجاد خط و خش بر روی آن ها خواهد شد.

الکل ایزوپروپیل ( isopropyl alcohol ) بهترین پاک کننده برای زیورآلات نگین دار است. این الکل معمولاً در جعبه کمک های اولیه وجود دارد و از آن برای ضدعفونی کردن یا تمیز کردن استفاده می شود. این الکل به سرعت خشک می شود و در نهایت تمیزی و درخشش فوق العاده ای را برای زیورآلات نگین دار ایجاد خواهد کرد. 

این الکل بهترین جایگزین برای آب است. زیرا رطوبت باعث سیاه، کدر و لکه دار شدن نگین های مصنوعی خواهد شد.

یک گوش پاک کن را به الکل ایزوپروپیل آغشته کنید و رطوبت اضافی آن را با دستمال کاغذی بگیرید.

تمام قسمت های نگین دار را با استفاده از این گوش پاک کن تمیز کنید. اگر احساس کردید نگین ها بسیار مرطوب می شوند بهتر است رطوبت اضافی آن را با استفاده از انتهای دیگر گوش پاک کن از بین ببرید.

پشت زیورآلات را نیز با استفاده از یک گوش پاک کن تمیز و آغشته به الکل پاک کنید و رطوبت اضافی ان را با دستمال کاغذی بگیرید.

اگر نگین های استفاده شده برای زیورآلات بسیار ریز بودند می توانید یک گوش پاک کن را باریک کنید و آن را بین انگشتان خود بچرخانید تا گوش پاک کن ظریف تر شود. اکنون با استفاده از این گوش پاک کن ظریف تر می توانید نگین های ریز و تمام درزها را تمیز کنید.

در مرحله آخر لازم است تا تمام قسمت های زیورآلات نگین دار خود را با استفاده از یک دستمال کاغذی به خوبی خشک کنید.

وسایل مورد نیاز برای ساخت زیورآلات رزینی

قالب سیلیکونی- ستِ رزین اپوکسی (که معمولاً در مغازه‌های وسایل هنری می‌فروشند)- سخت افزارهای بدلیجات- الکلیل، منجوق، گل خشک یا هر چیز دیگری که دوست دارید- چسب فوری (سیانواکریلات)- آویز‌های سوزنی- فنجان‌ها و قاشق‌های یک‌بار مصرف بازیافت پذیر- خلال دندان

ساخت زیورآلات رزینی

1)     قالب‌هایی که می‌خواهید استفاده کنید را آماده کنید. تصمیم بگیرید که آیا قصد درست کردن چه بدلیجاتی را دارید. اگر می‌خواهید که قطعاتی را بهم متصل کنید که باید از سوزن سر حلقه‌دار (eye pin) استفاده کنید. بنابراین اول از همه این قطعات را به غالب اضافه کنید.

2)     رزین اپوکسی را با توجه به دستورالعمل داده شده در پکیج باهم مخلوط کنید. می‌توانید از فنجان‌ها و قاشق‌های یک‌بار مصرفتان استفاده کنید، به یاد داشته باشید که اگر دارید زیورالات کوچکی را درست می‌کنید، نیازی به مخلوط کردن زیاد رزین اپوکسی ندارید. وقتی‌که رزین اپوکسی را مخلوط کردید، فقط به مدت 20 دقیقه قابلیت استفاده دارد. قالب‌ها را که از قبل آماده کرده‌اید با رزین مخلوط شده پر کنید.

3)     در این مرحله، چیزهایی که می‌خواهید با آن‌ها زیورآلات بسازید را به مخلوط اضافه کنید. از خلال دندان برای جابه‌جایی قطعات ریز درون اپوکسی استفاده کنید. چند دقیقه صبر کنید و دوباره قطعات را با خلال‌ دندان تغییر مکان دهید. 

4)     از یک تنفگ حرارتی یا فندک آشپزخانه برای حرارت دادن به روی هر قطعه استفاده کنید تا حباب‌ها از بین بروند. مراقب باشید زمانی‌که با حرارت کار می‌کنید، نباید به یک‌باره حرارت زیادی را وارد کنید. خواهید دید زمانی‌که حرارت را در سطح رزین حرکت می‌دهید حباب‌ها محو می‌شوند. چند دقیقه صبر کنید و دوباره تکرار کنید. در زمان‌هایی که صبر می‌کنید حباب‌های بیشتری رو به سطح می‌آیند که می‌توانید آن‌ها را حذف کنید. هدف حذف کردن هرچه بیشتر حباب‌ها است. حباب‌ها باعث می‌شوند قطعه جواهر شما ابری و محو شود.

5)     بعد از این‌که قطعاتتان کاملاً ثابت شدند (پکیج پروکسی رزین را چک کنید، معمولاً بین 12 تا 24 ساعت زمان می‌برد.) سپس از قالب جدا کنید. از چسب فوری برای فصل کردن حلقه یا پین استفاده کنید. اجازه دهید کاملاً خشک شود.

برای این‌که بتوانید حباب‌های هوا را از داخل محصولاتتان حذف کنید به گرما نیاز دارید. حذف کردن حباب‌های هوا از رزین واقعا سخت است، زیرا کمی اشتباه باعث به وجود آمدن بوی سوختگی و یا ذوب شدن آن می‌شود. استفاده از منجوق، اکلیل‌های براق و قطعات کوچک رنگی بسیار راحت‌تر است، زیرا حباب‌ها هم خیلی کمتر دیده می‌شوند.

چطور رزین را انتخاب کنیم؟

وقتی از رزین در زمینه کاردستی و آثار هنری صحبت می‌شود، منظور پلی اورتان، اپوکسی یا پلی استر است. هر کدام از این انواع مزایا و معایب خودشان را دارند و برای کارکردهای خاصی مناسب هستند. به همین خاطر چیزی به عنوان بهترین نوع رزین وجود ندارد.

رزین‌های قالب گیری معمولاً از دو ماده دارند؛ یکی خود رزین و دیگری سفت کننده. سفت شدن رزین یک واکنش شیمیایی غیرقابل بازگشت است و هرچه میزان رزین بیشتر باشد، زودتر صورت می‌گیرد. در ضمن این واکنش حرارت زاست و زیاد بودن حجم رزین می‌تواند باعث آزاد شدن گرما هم بشود.

به طور کل رزین اپوکسی بهترین نوع برای تازه کارهاست. این نوع رزین بدون بو هستند و به آرامی‌سفت می‌شوند. به همین خاطر وقت کافی برای شکل دادن به آن خواهد داشت. در ضمن گرما هم تولید نمی‌کنند. رزین اپوکسی معمولاً خیلی نرم یا چسبناک است و به همین خاطر سنباده کاری و پولیش دادن آن کمی‌سخت است.

رزین پلی استر که با نام فایبرگلس هم شناخته می‌شود، سفت تر و ارزان تر است. این نوع رزین کمی‌بو دارد و شکل دادن سطوح صاف با آن کمی‌سخت است. به همین خاطر بیشتر برای مصارف صنعتی استفاده می‌شود.

رزین پلی اورتان بعد از خشک شدن خیلی سفت می‌شود و به همین خاطر سنباده کاری آن ساده تر است. کار با این نوع رزین بسیار ساده است اما قیمت بالاتری نسبت به سایر انواع دارد. ویژگی‌های این نوع رزین به مواد تشکیل دهنده آن بستگی دارد اما معمولاً زودتر از دو نوع دیگر سفت می‌شود.

 گردآورنده: آقای سید نصیر کتابی