هنر معرق کاری

معنی لغوی معرق هر چیز رگه دار است ولی مفهوم آن درهنر، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربُری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد. تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست ولی از تطبیق آن با هنر کاشی کاری، بدون شک رابطه این دو هنر را درمی یابیم . برای آشنایی با ریشه ی این هنر، صحبت از تاریخ تکوین به میان می آید و به عنوان مقدمه می توان از گنبد سرخ مراغه که در زمان ایلخانیان ساخته شده است، یاد کرد، این گنبد نوع بسیار ساده ی کاشی کاری بدین سبک است.

تاریخچه ی هنر معرق کاری

کاشی کاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر کاشی کاری پدید آمد. این شکوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز کاشی کاری معرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقش هایی که در کاشی کاری معرق به کار برده می شد نقش ها ی اسلیمی بود. اما با سفر عده ای از هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقش های کاشی کاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشکال مانند اسلحه جنگی در هنر کاشی کاری دوران قاجاریه نمایان شد.
یکی از نمونه های قدیمی موجود آمیزه ی این دو هنر، دری قدیمی و بزرگ، متعلق به عصر قاجاریه است که در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد. ارتفاع این ساختمان در حدود چهار و نیم متر و عرض آن سه متر است .
 سابقه ی معرق کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی به سال 1309 ه. ش برمی گردد. از سال 1360 به استناد موافقتنامه معاونت فرهنگی وقت، واحد آموزش مستقلی برای تعلیم هنرهای سنتی آغاز به کارکرد و سرانجام در سال 1362 تأسیس رسمی اداره آموزش این اداره کل، برای عموم مشتاقان به فراگیری هنرهای سنتی، سرآغاز نوینی بر تداوم این هنرها شد و در کنارآن کارگاه منبت و معرق به سرپرستی استاد سید کمال میرطیبی همچنان به فعالیت های هنری خود ادامه داد.

آشنایی با هنر معرق کاری

معرق در میان هنرهای سنتی از جایگاه خاصی برخوردار است و یکی از شاخه های منبت می باشد که در تزیین قاب‌ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولاً بر روی چوب‌های گوناگون، عاج، استخوان انجام می‌شود.

خلق آثار هنری به کمک ایجاد حفره بر اجسامی همچون چوب، فلز، کاشی و ... از دیرباز در هنر و صنعت این مرز و بوم مشاهده شده است اما کهن‌ترین آثار معرق به جا مانده در تاریخ ایران زمین، آثار معرق‌ فلز است. شاید یکی از دلایل آن ماندگاری و دوام آثار فلز در مقابل تهدیدهای طبیعی باشد.

در معرق سازی از وسایلی چون کاغذ،چسب چوب، مته، اره، اره مویی، کمانه مشبک، سمباده، چکش، گاز انبر، چوب (تخته سه لایی)، آلمینیوم، مس و چرم استفاده می‌شود.

مراحل ساخت معرق

ابتدا طرح یا خط مورد نظر را بروی تخته، فلز یا چرم که زمینه اصلی کار است می‌چسبانند و پس از بررسی و علامت‌گذاری روی طرح نقاطی است که باید بریده شود و سپس با مته سوراخ می‌شود. پس از آن، با استفاده از اره مویی نقش‌های اضافی بریده می‌شود. طرح و نقشه مشبک،‌ اغلب از طرح های اسلیمی، ختایی، خطوط ونقوش گرفته می‌شود.

کاربرد هنر معرق کاری

هنر معرق‌کاری، اغلب برای تزئین و زیبا‌سازی و... درها و پنجره‌های مساجد، کاخ ها، اماکن معتبر،‌مقبره‌های بقاء متبرکه، وسایل زینتی تجملی،‌قاب ها و تابلوهای نفیس خوشنویسی، انواع پاروانها، لوسترها و غیره به کارگرفته می‌شود.

در مشبک درها و پنجره‌ها از انواع گره چینی‌های متداول در معماری، درودگری و غیره استفاده می‌شود. در گذشته غالباً فضای بین گره‌ها را با انواع شیشه‌های رنگی پر می کردند که زیبایی کار را دلنوازتر می‌کرد، این نوع گره‌ها را در مشبک کاری "قامه" می‌نامند.

گردآورنده: آقای سید نصیر کتابی