هنر میناکاری

 میناکاری هنر تزئین فلزات (و گاهی شیشه و سرامیک) با مواد رنگی مات یا شفاف با کمک گرفتن از آتش است. این هنر شامل فعل و انفعلات پیچیده‌ی شیمیایی است و یک هنر آزمایشگاهی محسوب می‌شود و در حقیقت یک شیء است که از ترکیب اکسید فلزات با برخی نمک‌ها در اثر حرارت تزئین می‌شود. همه‌ی مصنوعات فلزی از جنس طلا، نقره، مس، برنج و برنز که به وسیله‌ی لعاب سفید یا رنگی پوشیده شده و با رنگ‌های مختلف، خطوط و نقش و نگاری بر اثر حرارت روی آن ایجاد شده باشد، در زمره‌ی محصولات میناکاری قرار دارد. امروزه، این هنر بیشتر روی مس انجام می‌شود، ولی می‌توان روی طلا و نقره نیز آن را انجام داد. مرکز تولید محصولات میناکاری، شهر اصفهان و شیراز است.

پیشینه هنر میناکاری

مینا، هنر آتش و خاک و کوره است که با رنگ‌های پخته و درخشان روی فلز کار می‌شود و شهر اصفهان مهد این هنر در ایران است. در حال حاضر كار هنرمندان اصفهانی طرفداران و خريداران بسياری دارد و اين رشته‌ی هنری از طرف سازمان‌های مربوطه مثل سازمان صنايع دستی، مورد حمايت قرار می‌گيرد.

هخامنشیان

یکی از نمونه‌های قدیمی میناکاری، بازوبندی از طلا به همراه میناکاری‌های تزئین شده روی آن است که مربوط به دوران هخامنشیان است. در حال حاضر این اثر باستانی در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.

ساسانیان

بشقاب‌های ساسانی که در ارمنستان کشف شده‌اند در موزه‌ی هنرهای اسلامی برلین و متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شوند و نمونه‌هایی از آثار باستانی میناکاری ایرانی هستند. همچنین، در موزه‌ی آرمیتاژ سن پترزبورگ و موزه‌های انگلستان و فرانسه نیز آثار دیگری از میناکاری ایرانی وجود دارد.

سلجوقیان

احتمالا نقطه‌ی اوج و شکوفایی این هنر در دوره سلجوقیان بوده که تهیه‌ی ظروف برنجی و میناکاری مرسوم بود و این آثار به کشورهای همسایه نیز فرستاده می‌شد. یکی از نمونه‌های ارزشمند این دوره «سینی آلب ارسلان» است که میناکاری روی نقره است و در موزه‌ی صنایع ظریفه‌ی بوستون نگهداری می‌شود. این اثر توسط استادی به نام «حسن الکاشانی» ساخته شده و نام سازنده‌ی آن با خط کوفی روی آن حک شده است.

مغولان و تیموریان

در دوره‌ی مغول‌ها، هنر فلزکاری و به دنبال آن میناکاری ایرانی با تغییراتی مواجه شد و سبک نوینی در میناکاری ایران به وجود آمد. تصاویر و اشکالی که مربوط به ظاهر و لباس درباریان ایرانی بود، جایگزین نگاره‌های پیشین شد. همچنین، در دوره‌ی تیموری نیز ترصیع فلز به شرقی‌ترین شکل خود رسید.

صفویان

در زمان صفویان، نقش‌های مینیاتوری مثل مجالس بزم در دربار، شکار و اسب‌سواری بیشتر رواج داشت و میناکاری روی نقره انجام می‌شد. همچنین نقش‌های اسلیمی و ختایی به طرح‌ها اضافه شد و رنگ قرمز نیز بیشتر از همه‌ی دوره‌ها در اثر میناکاران آمد.

قاجاریان

در دوران قاجار، میناکاری به مقدار کم وجود داشته و اشیایی مانند سر قلیان و کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان را میناکاری می‌کرده‌اند. در دربار پادشاهان قاجار مخصوصا ناصرالدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی‌های او بوده، قلیان‌های میناکاری شده وجود داشته است. همچنین، در خانه‌های اشراف و بزرگان آن عصر نیز این قبیل اشیاء میناکاری موجود بوده است. اشیاء دیگری مانند کمربند، آفتابه لگن، انفیه‌دان، گلاب‌پاش، گوشواره، اشکدان و قوطی سیگار میناکاری شده نیز موجود است.

مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگ‌های پخته و درخشان که سابقه‌ی آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و ظهور آن  روی فلز در طول سده‌ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده می‌شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه‌های قدیمی آن در عهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعه‌ی مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه‌ی گل و بته به رنگ آبی کم‌رنگ و سبز و زرد و قرمز.

روش‌های تولید مینا

مینا از نظر روش تولید، به چند دسته تقسیم می‌شود:

مینای زمینه برجسته

روشی در میناکاری است که در آن، نگاره‌ها و خطوط مورد نظر را روی شیء حک کرده و سپس شکاف‌هایی را که به این نحو ایجاد می‌شود، با لعاب‌های رنگی پر کرده و در کوره با حرارت کافی قرار می‌دهند.

مینای حجره‌ای یا خانه‌بندی

مینای خانه‌بندی شیوه‌ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز معروف است و از مفتول‌های بسیار نازک استفاده می‌شود. مفتول‌ها را به شکل دلخواه در می‌آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده، با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند. سپس آن را در داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار می‌دهند و مفتول‌ها به قطعه کار جوش می‌خورند. در مرحله‌ی بعد، رنگ‌های مخصوص میناکاری را که به شکل پودر هستند، روی سطح کار پر می‌کنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد، آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند.

مینای خانه‌بندی در اصفهان و تهران رایج بوده، ولی در حال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه‌بندی در پژوهشکده‌ی میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می‌دهد. «مینای سیاه» گونه‌ای از «مینای خانه‌بندی» است که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه‌ی میناکاری، به طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می‌شود.

مینای نقاشی

در این روش که امروزه در اصفهان مرسوم است، زمينه‌ی ورقه مس را از مينای سفيد و غليظ می‌پوشانند و پس از آن که در کوره پختند، با رنگ‌های مينايی نقاشی می‌کنند. نقاشی کردن با رنگ‌های مينايی به دو شيوه انجام می‌شود:

روش اول آن است که رنگ‌ها را که به صورت گرد بسيار نرمی هستند، با آب و کمی گليسيرين مخلوط می‌کنند و آن را روی صفحه شيشه‌ای يا عقيق به وسيله‌ی کاردک‌های مخصوص حل می‌کنند، سپس مانند نقاشی معمولی آب و رنگ، نقش دلخواه را با اين رنگ تصوير می‌کنند.

روش دوم به اين صورت است که به جای آميختن رنگ‌های مينايی با آب و گليسيرين، آن را با عصاره‌ی جوهر کاج يا جوهر اسطوخودوس ترکیب می‌کنند و به شيوه‌ی نقاشی رنگ و روغن عمل می‌کنند.

زيرساخت در میناکاری

معمولا برای تهيه‌ی زيرساخت مينا باید از فلزات خالص يا آلياژ فلزات با ترکيب درصد دقيق استفاده کرد. حداقل ضخامت فلز در تهيه‌ی زيرساخت، ۸/۰ ميلی‌متر است، زيرا سبب ازدياد مقاومت زيرساخت در مقابل انواع فشارهای کششی و خمشی شده و در نتيجه از ترک خوردن و پوسته شدن لعاب و تغيير شکل در اثر حرارت جلوگيری می‌شود. همچنين سطح مورد نظر باید صاف و يکنواخت باشد. فلزات و آلياژهايی که در ساخت مينا بيشتر استفاده می‌شود، عبارت اند از: مس، طلا، نقره، برنج و برنز.

لعاب در میناکاری

لازمه‌ی ايجاد نقوش مينايی  روی فلز به وجود آوردن سطح مناسبی است که با لعاب ايجاد می‌شود. معمولا لعاب مورد استفاده، سفيدرنگ است، ليکن بسته به نوع طرح، ممکن است از لعاب‌های رنگی نيز استفاده شود. لعاب مينا در اثر حرارت (حداکثر ۷۰۰ درجه سانتی‌گراد) سخت و شيشه‌ای می‌شود.

رنگ در میناکاری

در گذشته از رنگ‌های گیاهی که در چیت‌سازی هم به کار می‌رود و رنگ‌های معدنی استفاده می‌شده، اما امروزه بیشتر از رنگ‌های فلزی و شیمیایی آماده استفاده می‌شود.

رنگ‌های مورد مصرف در میناکاری اکثرا از ترکیب اکسید فلزات با انواع مشخصی از نمک‌ها به دست می‌آید. مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین عمل حلال رنگ را انجام می‌دهد. رنگ‌ها از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی به دست می‌آیند به این ترتیب که رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع، رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیم وترکیبات طلا و همچنین رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس به دست می‌آید. آنچه در مورد رنگ‌های انتخابی اهمیت دارد این است که شدت رنگ بستگی مستقیم به درجه و زمان حرارت دادن دارد.

طریقه ساخت مینا

• اولین مرحله، در ساخت یک محصول مینا، تهيه‌ی زيرساخت است که معمولا به دو روش زیر تهيه می‌شود:

  1. روش خم‌کاری

در اين روش قالب مخصوص بشقاب، گلدان يا هر شیء ديگر مورد نظر را بين قالب و گيره دستگاه قرار می‌دهند. در حين چرخيدن، ورقه به وسيله‌ی ميله‌ای که سر آن کاملا گرد است، با فشار، وزنه را روی قالب خم می‌کنند.

           2. روش چکش‌کاری

در اين روش بدون استفاده از قالب و با استفاده از انواع چکش، ميل قلوه، انبر و سندان اشياء را به اشکال مورد نظر تهيه می‌کنند و پس از هر بار عمل چکش‌کاری، قطعه را در آتش قرار می‌دهند و مجددا آن را چکش‌کاری می‌کنند تا کاملا به شکل مورد نظر در آيد.

• مرحله‌ی دوم، تمیز کردن آلودگی‌های مختلف از سطح زيرساخت است. سطح فلز برای بهتر چسبيدن لعاب مينا بايد کاملا تميز باشد. در صورتی که حتی اثر انگشت هنرمند روی زيرساخت باقی بماند، چربی آن مانع از ارتباط مستقيم لعاب با بدنه شده و در سطح لعاب بريدگی به وجود می‌آيد.

• مرحله‌ی سوم، آماده کردن لعاب است. پودر لعاب به دلیل غيرمحلول بودن و وزن حجمی زياد، به تنهايی مورد استفاده قرار نمی‌گيرد، بنابراين جهت معلق کردن ذرات لعاب در آب و چسبندگی بيشتر آن، از غلظت‌دهنده‌های طبيعی مانند «به دانه» استفاده می‌کنند. ابتدا «به دانه» را می‌جوشانند تا لعاب آن به دست آيد، سپس آن را به نسبت ۱ به ۱۰ با پودر لعاب مخلوط می‌کنند.

• مرحله‌ی چهارم، لعاب‌کاری است که به دو روش انجام می‌شود: روش اسپری و روش دستی

در روش اسپری، لعاب به وسيله‌ی پيستوله در اتاقک کوچکی که به آن اتاقک اسپری گفته می‌شود، روی زيرساخت پاشيده می‌شود.

در روش دستی يا غرقاب، لعاب را  روی قطعه می‌ريزند تا تمام سطح آن را بپوشاند.

• مرحله‌ی پنجم، پختن لعاب است. پس از خشک شدن کامل لعاب و بر طرف کردن هر گونه گردوغبار از روی آن، مرحله‌ی پخت آغاز می‌شود.

برای پخت لعاب، حرارت کوره باید در حدود ۹۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد باشد. فرآيند پخت لعاب بيش از ۲ تا ۳ دقيقه طول نمی‌کشد و زمانی که سرخی مناسب قطعه و لعاب توسط استادکار تشخيص داده و از پخت کامل لعاب اطمينان حاصل شد، شیء را از کوره خارج کرده و در کنار کوره قرار می‌دهند تا به تدريج سرد شود. در اين زمان، رنگ لعاب به رنگ زرد نخودی مايل است و با سرد شدن به تدريج رنگ آن به سفيدی می‌گراید.

• مرحله‌ی ششم، آماده‌سازی رنگ است. رنگ‌های مورد استفاده برای نقاشی روی زمينه‌ی مينا به رنگ‌های نسوز معروف هستند و عمدتا از پودر اکسيد فلزات تشکيل می‌شوند.

• مرحله‌ی هفتم، انتقال طرح روی لعاب است. برای این منظور، ابتدا هنرمند ميناساز، طرح مورد نظر خود را که معمولاً برگرفته از نقوش اسليمی و ختايی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت‌سازی است، روی کاغذ آورده و سپس کاغذ را «سوزن‌کاری» يا «سمباده‌کاری» می‌کند به اين صورت که خطوط طرح را نزديک به هم سوراخ می‌کنند. سپس با خاکستر يا دوده طرح را روی قطعه‌ی لعابی پياده می‌کنند.

• مرحله‌ی هشتم، نقاشی است که می‌توان ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم‌گيری و سپس قسمت‌های مختلف را رنگ‌آميزی کرد. همچنين، می‌توان ابتدا طرح را رنگ‌آميزی و سپس دور آن را قلم‌گيری کرد.

• مرحله‌ی نهم، پخت نقاشی است. پس از آنکه نقاشی روی لعاب پايان يافت، بايد مجدداً قطعه را در کوره حرارت داد. اين بار حرارت کوره باید بين ۶۰۰ تا ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد باشد.

پس از پايان پخت نقاشی مينا، روی آن را با لعاب شفاف با ضخامت کم می‌پوشانند و مجدداً می‌پزند.

محصولات مینا

میناسازان آثار متفاوتی را تولید می‌کنند از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قاب‌های عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی ترکیب می‌شود.

• درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی و برای بقاع متبرکه شیعه در کربلا و نجف و سامرا و مشهد و قم و حضرت عبدالعظیم و اماکن متبرکه‌ی دیگر.

• اشیای تزئینی: جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چای‌خوری و شربت‌خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حباب‌های میناکاری، گلاب‌پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.

• زیور آلات: گوشواره، سینه‌ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.

روش نگهداری مینا

از آن جا که نقوش مینا با لعاب شفاف پوشانده شده است، شستن با آب گرم و اسفنج صدمه‌ای به ظروف نمی‌زند، ولی از کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده و ضربه زدن به آن باید جلوگیری کرد؛ زیرا ضربه زدن ایجاد پریدگی می‌کند. بدیهی است حرارت زیاد و نامتناسب نیز بعضی از رنگ‌های مینا را می‌سوزاند.

گردآورنده: خانم اسکندری