تابلوی قلمزنی با قاب خاتم

هنر قلم­زنی

قلم‌زنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که به وسیله آن صنعتگر قلمزن با بهره‌گیری از قلم­های مختلف و استفاده از ضربات ممتد چکش، طرح­ها و نقوش سنتی را بر روی شیء نقره ایجاد می­کند. این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود، در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید.امروزه قلمزنی ایران در شهر اصفهان، طنین استوارتری دارد و روی انواع گلدان، جام­ها و دیگر آثار حجمی و نیز بر روی سطوحی که به شکل تابلو درمی‌آید و همچنین روی انواع ظروف، سینی و … انجام می‌پذیرد.

مراحل تولید تابلوی قلمزنی

پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز، ابتدا باید کار را قیر ریزی کرد و سپس طرح را روی کار انتقال داد و آن گاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.

1)      شیوه قیرگیری ظروف یا بوم­های قلمزنی

قیرگیری ظروف به دو صورت انجام می­پذیرد:

-         قیرگیری بوم­های تخت و مسطح

در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیر ریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می­کند. پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می­ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه در آید. پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را بر می دارند و کار را روی لوح شروع می­کنند.

-         قیرگیری بوم یا ظروف مدور توخالی

در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می­دهند و سپس با ملاقه قیر را درون طرف می­ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.

2)      شیوه های انتقال طرح

وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلة اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می­شود.
چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش­های زیر انجام می­شود:

-         روش گرد کردن

در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می­دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می­کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می­چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می­کشد که از سوراخ­های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می­شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می­کند. برای اجرای مستقیم طرح روی بوم در این روش، هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می­کند. 

-         شیوه استفاده از کاغذ کُپی

در این روش ابتدا سطح بوم را پاک می­کنند و چربی و گرد و خاک آن را می­گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می­چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می­دهند و با مداد روی خطوط طرح می­کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را بر می­دارند و خطوط را که آشکار نشده، با مداد مشخص می­کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.

-         شیوه چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی

در این روش اصل کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می­چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می­کنند. پس از مشخص شدن خطوط، کاغذ طرح را بر می­دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می­کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می­کند و با استفاده از تکنیک وسبک­های قلمزنی طرح مورد نظرش راخلق می­کند.

3)      شیوه در دست گرفتن چکش

بعد از این که هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می­گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود. هنرمند باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می­شود، اجرای کار راحت تر انجام پذیرد.

4)      شیوه در دست گرفتن قلم

روش به دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می­کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می­گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می­دهند. از انگشت کوچک برای تکیه گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می­شود. باید توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه 90 درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کم تر از 90 درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.

-         ریزه کاری

ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح­های ریز و ظریف قلمزنی می­کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می­سازند و زمینة کار را از طرح جدا می­کنند.

-         جداکردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری

برای جدا کردن قیر از بوم­های فلزی تخت، قیر را سرد می ­نند و می­شکنند. اما در بوم­های مدور و گلدانی شکل، قیر را حرارت می­دهند و جدا می­کنند. این کار به روش­های زیر انجام می­شود.

-         حرارت دادن

برای خالی کردن قیر از بوم­های مدور گلدانی یا حجم­های هندسی، آن­ها را حرارت می­دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه گاه چوبی یا فلزی می­گذارند و ظرف را حرارت می­دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می­دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می­کنند.

-         شکستن قیر

برای جدا کردن قیر از بوم­های مسطح از این شیوه استفاده می­شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می­شکنند و از ظرف جدا می­کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می­دهند تا باقی مانده های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا برُس سیمی حجم فلزی را پاک می­کنند. پس از پاک کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرف شویی و آب می­شویند و خشک و پرداخت می­کنند.

5)      پرداخت کردن

پس از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است(دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می­شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می­ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می­دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می­شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می­کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می­شود. در این مرحله باید نکات ایمنی را رعایت کرد. اسید باید رقیق شود به گونه ای که موجب خوردگی شیء نشود. هم چنین باید از دستکش و ابزارهایی استفاده کرد که به دست آسیب نرسد.