هنر فیروزه کوبی

فیروزه کوبی یکی از رشته های صنایع دستی می باشد که از قدمت حدوداً 60 الی 70 سال بر خوردار است . این هنر ابتدا در مشهد بر روی زیورآلات و پس از آن در اصفهان بر روی ظروف  انجام می شود.

به طور خلاصه می توان فیروزه کوبی را نشاندن قطعه های کوچک فیروزه به حالت موزاییکی بر سطح ظروف فلزی که از جنس مس، برنج، نقره یا برنزی ساخته می شوند بیان نمود.

فیروزه کوبی یکی از معدود رشته های صنایع دستی است که زیبایی و گیرایی یک فرآورده ی خوب صنایع دستی را با خود دارد، بطوریکه گفته می شود قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل می رسد، در آنزمان شخصی بنام یوسف حکمیان معروف به محمد رضا در مشهد کار فیروزه کوبی بر روی زینت آلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره و .... را شروع نمود و حدود بیست سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد.

اما امروزه از فیروزه کوبی به جز بر روی ظروف و زیورآلات، برای ساخت تابلوهای نفیس نیز استفاده می‌شود. بدین گونه که خوشنویسی بر روی سطح اگر پارچه‌ای باشد نوشته شده و سپس فیروزه‌ها بر روی آن چسبانیده می‌شوند و اگر سطح مورد نظر چوبی باشد بعد از لیزر طرح مورد نظر بر روی چوبی تکه‌های فیروزه داخل آن­ها کار می‌شود.

 هنر فیروزه کوبی مانند بسیاری از هنرها جنبه تزیینی و تجملی دارد. اما از آن جا که این هنر را بر ظروفی نظیر قندان، گلدان، گلاب پاش، سنگاب، بشقاب، تنگ، جعبه جواهرات، صراحی، پارچ، آیینه و شمعدان، لاله، شیرینی خوری و…. پیاده می‌کنند علاوه بر آن جنبه کاربردی نیز پیدا می‌کنند. اما همان گونه که بیان شد فیروزه کوبی قبل از آنکه بر ظروف انجام شود بر روی زیورآلات پیاده می‌شد. هنری که امروزه نیز طرفداران زیادی دارد.

یکی از کارهای جنبی صنعت فیروزه کوبی کار تهیه ی زیر ساخت است که در کارگاه زرگری و بطور جداگانه انجام می شود. در حال حاضر صنعت دستی فیروزه کوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و انگشت شمار هستند.

مراحل ساخت و تولید فیروزه کوب

یک فرآورده ی فیروزه کوب اعم از زیورآلات و یا ظروف، عبارت از شیئی است مسی برنجی، نقره ای، ورشویی و یا برنزی که ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمت­هایی از سطوح آن به فرم موزائیک در کنار هم نشانده شده و بدین ترتیب جلوه یی خاص به آن بخشیده می شود.

ساخت و پرداخت چنین فرآورده یی شامل دو مرحله ی کلی است:

الف) زرگری: زرگری عبارت است از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر با یکی از فلزات مذکور. این کار بوسیله ی صنعتگران زرگر یا سازنده ی فلزات بوسیله ی دست، پرس و یا به کمک هر دو انجام می گردد.

پس از ساخته شدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات قسمتی را که باید فیروزه کوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته باریک فلزی (از نوع فلز خود شیء) بنام «کندن» قرار داده و به قسمتی که اطراف فرم مورد نظر باصطلاح دیواره یی بارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید لحیم می نمایند. این کار معمولاً بوسیله ی زرگر و گاهی بوسیله ی خود صنعتگر فیروزه کوب انجام می شود.

در صورتی که قسمت آماده شده برای فیروزه کوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه ی آن خالی به نظر برسد با رشته هایی از همان فلز نقوشی جزیی تر کوچکتر به شکل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده مجدداً لحیم کاری می کنند.

این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم کار به سطح فیروزه کوبی شده استحکام بیشتری هم می بخشد.

ب) فیروزه کوبی: قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه کوب خرده سنگ های فیروزه ی غیر قابل استفاده را از کارگاه های فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می نماید.

از آن جا که این خرده سنگ ها با مقادیری خاک و خرده سنگ های معمولی همراه می باشد ابتدا آن ها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می نمایند. سپس خرده سنگ های فیروزه را بر حسب اندازه از یکدیگر تفکیک و باصطلاح دانه بندی می کنند تا در ساخت هر محصول فیروزه کوب از قطعه فیروزه یی متناسب تر با سطح کار فیروزه کوبی استفاده بعمل آید.

در مرحله ی بعد شیئی مورد نظر را گرم کرده در حدود ۳۰ درجهسانتیگراد و ضمن حرارت دادن روی قسمت هایی که باید فیروزه کوبی گردد «لاک گردوئی» می پاشند بقسمتی که پودر لاک تقریباً ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.

در حالی که هنوز لاک بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد مقداری از خرده سنگ های فیروزه که بر حسب اندازه ی لازم از قبل آماده شده روی کار قرار می دهند. سنگ ها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که حتی الامکان فاصله یی بین آن ها باقی نماند.

به منظور پر کردن فواصل احتمالی بین سنگ های فیروزه، حرارت را کمی افزایش می دهند(حدود ۴۰ درجهسانتیگراد) و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگ ها می پاشند تا زمانی که لایه ی لاکی بصورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگ های ریزتر سعی می کنند تا سنگ ها کاملاً در کار جای گرفته و باصطلاح بر آن بنشینند این عمل را معمولاً با کمک دست انجام می دهند. باین ترتیب که با دست بر سطح فیروزه ها فشار می آورند تا بخوبی به سطح کار بچسبند. پس از سرد شدن شیء قسمت های لاک بصورت سخت و سفت در می آیند. بعد از این مرحله قسمت های پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده «آب ساب» می نمایند تا قسمت های اضافی لاک و برجستگی های جزئی سنگ ها سائیده و صیقلی گردد. در اینجا است که سنگ های فیروزه به رنگ فیروزه ای و لاک به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه ای تیره) در بین فواصل سنگ ها نمایان می شود.

پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمت هایی از سطح کار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد مجدداً شیئی را حرارت داده و بوسیله ی سنگ های ریز و پودر لاک قسمت های ریخته را مرمت می نمایند و پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل می نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله ی نوعی بتونه ی فیروزه ای رنگ که با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام می دهند.

آخرین مرحله ی کار فیروزه کوبی پرداخت کاری است که در دو مرحله انجام می شود.

1) پرداخت قسمت های فلزی است که در کارگاه زرگری یا چرخکاری انجام شده و لایه ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمت های فلزی در حین عمل فیروزه کوبی ایجاد گردیده بوسیله ی ابزارهای دستی و یا تیغه ی چرخکاری از روی آن می زدایند و سپس این قسمت های فلزی را پولیش می کنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا کند.

2) پرداخت محصول فیروزه کوبی شده است که پس از پولیش قسمت های فلزی شیئی مجدداً به کارگاه صنعتگر فیروزه کوب بازگشت داده می شود و در آن جا سطوح فیروزه کوبی شده را بوسیله ی روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می نمایند تا این قسمت ها نیز شفاف و درخشان گردد. 

صنعتگر تولید کننده ی فیروزه کوب در مراحل کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می گیرد که عمدتاً شامل قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می باشد.

نکته حائز اهمیت در فیروزه کوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، بگونه ای که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینکه هر چه ظرف فیروزه کوبی شده پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود کار دارای ارزش هنری بیشتری است.

گردآورنده: آقای سید نصیر کتابی