هنر خاتم کاری

"خاتم‌کاری" هنری است برای تزئین جعبه، صندوق، قاب عکس، سازهای سنتی و سایر اشیا. به زبان ساده‌تر خاتم کاری یعنی هنر چیدن چوب، فلز و استخوان(امروزه پلاستیک) در کنار هم و ایجاد نقوش زیبا و گاه شگفت‌انگیز.

مواد و مصالح خاتم سازی

چوب:

انواع چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج ، چوب شمشاد، توسكا، كبوده، راش، گردو، بقم، عناب، نارنج و بعضي چوب هاي رنگ شده 

فلز:

مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.

استخوان:

استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان اسب، استخوان مصنوعی 

چسب:

چسب چوب، سريشم

وسایل و ابزار خاتم سازی

وسايل و ابزار مورد نياز عبارتند از: انواع رنده، تنگ، پرگار، خط كش و گونيا، چکش، گازانبر، پرس، دريل و مته، اره فلكه ي، دستگاه كاس زني، انواع سوهان، دينام(ساب)، تيغ اره، ليسه،مقار و...

مراحل تولید خاتم

مراحل خاتم سازي عبارتست از:

     1-مثلثي كردن چوب ها

     2- پيچيدن خاتم

     3- توگلويي

     4- خاتم چسباني 

     5- روغنكاري

ابتدا انواع چوب ها واستخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲ میلی‌متر می‌برند و از آن ها مثلث‌ هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آن ها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود. سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان با مهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود ، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته که آن را اصطلاحاً «قامه» می گویند. این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه 1 تا 2 میلی متری که اصطلاحاً به آن « لنگه» می گویند برش داده می شود. و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود. خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار بوسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجــاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف‌کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلر و پولیستر آماده می‌شود. مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی ومنظم بودن طرح بستگی دارد که همه ی این ها در مهارت استادکار در تهیه ی مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.

روغنکاری خاتم

اصولاً سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند. خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آن ها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.

ویژگی محصولات خاتم مرغوب

یک محصول خاتم مرغوب باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

۱. سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار می‌گیرد باید کاملاً صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچ‌گونه جای خالی وجود نداشته باشد.

۲. رنگ تمام چوب‌های مثلثی‌شکل در خاتم‌سازی باید کاملاً ثابت و یک‌دست باشد و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشود.

۳. برش‌های خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملاً صاف باشد و هیچ‌گونه برجستگی نداشته باشد.

۴. بتونه‌کاری حفره‌های استخوان یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام شود که شکل مثلث‌ها را تغییر ندهد و حتی‌المقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث بیشتر شود.

۵. گل‌ها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملاً قرینه و مساوی باشد.

۶. ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملاً قرینه باشد.

۷. ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت درگوشه‌ها، پهلو یا سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.

۸. تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاک‌کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطه‌ای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت، رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می‌شود.

۹. نقش‌ها و مثلث‌های خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر است.

انواع محصولات خاتم

محصولات تولیدی خاتم‌سازان شامل انواع قاب قرآن، قاب عکس، شکلات خوری، میز، صندلی، جعبه‌ی سیگار، جاکلیدی، جاقلمی، جلدآلبوم و ... می‌شود. ضمن آن که گاهی اوقات خاتم‌سازان، خاتم را با هنر دیگری به نام معرق می‌آمیزند که حاصل آن هنری به نام «خاتم معرق» است که جلوه و زیبایی خاصی دارد.

گردآورنده: خانم اسکندری