هنر میناکاری اصفهان

مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است. با رنگ های پخته و درخشان.  
مینا پوشش رنگی از لعاب شیشه ی شفاف (transprant) نیم شفاف (semi-poaque) یا مات (opaque) است که با هدف تزئین (pecoration) حفظ سطح با ایجاد ویژگی های خاص در سطح بر روی فلز سرامیک، شیشه و … اعمال و در کوره پخته می شود. مینا بر حسب نوع استفاده به مینای جواهر، چینی، مس و … و از نظر دمای پخت به انواع نرم (ذوب و پخت پایین) متوسط (ذوب و پخت متوسط) و سخت (ذوب بالا) و از نظر وجود مواد مهمی چون سرب به مینای سربی و غیر سربی و مینای سربی به انواع سرب بالا، پایین، متوسط، و از نظر خصوصیات و عملکرد به مینای مقاوم در برابر اسید یا مینای مقاوم در برابر هوازدگی، و غیره تقسیم می شود.

قدمت این هنر حدود ۴۰۰۰ سال پیش می رسد. مردم عصر باستان از هنر مینا برای بیان اندیشه های اعتقادی، و در ترکیب با هنرهای دستی دیگر همچون نقاشی، ملیله دوزی (filigree) سنگ ها یا فلزات قیمتی و الیاف زرین یا نقره ای، قلاب دوزی، گلابتون دوزی استفاده می کردند. کیفیت کار مینا کاری در این دوره بسیار پایین بود. تکنیک مورد استفاده در این دوره تکنیک حفره ای بود که قدیمی ترین تکنیک مینا کاری است. در این تکنیک نقش مورد نظر روی زمینه ی طلا با نوارهای

سیمی طلا ایجاد و پودرهای رنگی مینا در حفره ها جاسازی می شود. ظاهراً این تکنیک را یونانی ها از ملیله دوزی زرین مصری ها الهام گرفته و در اروپای مرکزی و شمالی گسترش دادندو آن را به روی فلز برنز یا مس هم به کار بردند. تزئین مینایی در این دوره بر روی قلاب کمربندها، دسته شمشیر، حمایل، کلاه خود و …. صورت می گرفت. این تکنیک حدود ده قرن در اطراف مدیترانه رواج داشت و در میان اقوام سلت (cetices) که در واقع اقوام باستانی اروپای غربی و مرکزی اند رواج داشته است. مینا کاری در فاصله ی قرن های چهار تا شش میلادی در خاور میانه و چین رواج داشت. و به ویژه توسط ایرانی ها ور وس ها برای جان بخشیدن به تمایلات مذهبی به کار می رفت.      
هنرمندان بیزانس در فاصله ی قرن هشت تا دوازده سرآمد این هنر مذهبی شدند. این شکل جدید از هنر مینا در قرن دهم به غرب انتقال یافت و به عنوان هنر کلیسایی مورد توجه فراوان قرار گرفت. ظرافت و پیچیدگی کار این دوره به شدت بالا رفت. ابتدا طرح، طراحی، سپس طرح با نوارهای طلا ساخته و روی زمینه ی طلا منتقل می شد و سپس با استفاده از لوله های مویینه نازک و سرکج رنگ مینا با دقت و به طور یکنواخت داخل حفره ها انتقال یافت. پس از پخت رد کوره های زغالی آن را پرداخت و به صورت قاب عکس یا پوشش کتاب، صلیب و … می چسباندند. این سبک به تدریج در ایتالیاف اسپاینا، فرانسه، آلمان و … گسترش یافت. فرانسه بیش از همه این هنر را جذب کرد و هنوز هم موقعیت های برتری دارد.
کار بیزانسی ها ویژگی های خاصی داست ازجمله ساتفاده از فرم های چهارگوش به جای گرد و استفاده از مینای مات در این دوره هنر مینا بر روی اشیای مختلف به کار می رفت و طیف وسیعی چون اشیاء متبرکه اماکن مذهبی و اعتقادات مذهبی مثلاً صلیب ها، پلاک قبر و … و نیز یراق آلات لباس، یراق آلات حیوانات، ظروف و … را در بر می گیرد. در قرن یازدهم تکنیک حکاکی (bass- tille) در هنر مینا کاری توسط ایتالیایی ها ابداع شد. به این صورت که طرح روی زمینه ی حکاکی، گراور، یا کنده کار یمی شد، سپس میناهای شفاف در شیارهای باریک این طرح ها قرار می گرفتا در نهایت طرح از ÷شت لایه ی نازک مینا رویت می شد.

در قرن دوازدهم تئوفیلوس آلمانیف مراحل تکامل هنر میناکاری بیزانس را مدرن کرد. این هنر در آسیای شرقی نیز در اوایل قرن ۱۵ رواج یافت و مردم هند، چین، کرده، ژاپن به شکل وسیعی از آن استفاده کردند. این هنر در شرق آسیا در صنعت گسترش عقاید مذهبی بودایی و هندوئیسم قرار گرفت. اوج شکوفایی هنر میناکاری در جهان امروز نیز در شرق آسیا دیده می شود. چینی ها میناکاری حفره ای را در صنایع دستی خود به شدت رواج دادند. آن ها با تأسیس بزرگترین واحد تولید مینای حجره ای در پکن در سال ۱۹۵۶ آن را به صورت یک هنر بومی و رایج صادراتی در آورد ند. هندی ها در میناکاری ابزارآلات نقره ای و طلایی به ویژه در قالب نقوش گل و پرنده و حیوان و طرح های هندسی پیشیده و ایجاد صحنه های بدیع میناکاری در رقابت با پکن قرار دارند. ایتالیایی ها احتمالاً روش حجره ای گلابتونی (braided- doisone) را ابداع کردند. در این تکنیک نوارهای سیمی را به هم تابیده و به شکل طناب درآورده و داخل حفره های طناب حاصل را از مینا پر می کردند. بدین ترتیب کلاف سیمی با ضخامت های مختلف با درخشندگی جواهر نشان ایجاد می شد. روس ها با اقتباس از این روش شویه ی خاص خود را در این رابطه به وجود آورند. بیزانسی ها در قرن چهاردهم میلادی تکنیک پنجره ای را ابداع کردند. در این روش طرح با سیم شکل داده می شد سپس طرح سیمی را روی صفحه ی نازک و نسوز میکا قرار می دادند. چشمه های طرح سیمی را با مینا پر و سپس پخت می دادند، با برداشتن صفحه ی زیرین، مینای داخل چهارچوب سیمی قرار می گرفت که رد نور بسیار پر تلالو بود. این شکل در مینا به دلیل شکنندگی مینا در داخل پنجره ها متداول نیست ولی در قرون چهارده تا شانزده بسیار رواج داشت.
در اوایل قرن شانزدهم تکنیک مینای نقاشی (painted- examel) ابداع شد، که نوع فرانسوی آن به شدت تحت نفوذ تحولات رنسانس بود و تا اواسط قرن نوزدهم رایج شد. شهر لیموژ فرانسه (limojes) در توسعه ی این تکنیک شهرت یافت. 
و نقاشی لیموژ در این هنر برای هنرمندان نامی کاملاً آشنا است. در این روش با مخلوط پودر مینا و روغن اسطوخودوبین (lavender oll) معروف به مینای لیموژ روی سطحی که مینای تک رنگ وارد نقاشی می شد و بعد پخته می شد.  
از اشکال بسیار زیبای این تکنیک، روش مینای برجسته (gerisille) است. در این روش ابتدا روی سطح را مینای سیاه مرمری می نشاندند. سپس با مینای شفاف لیموژ روی سطح نقاشی می شد. سپس نقاط مرزی طرح را با سوزن حک، حکاکی می کردند، تا زمینه ی سیاه نمایان شود. بدین ترتیب پوشش رویی خاکستری به نظر می آید که برای سایه زدن و رسم جزییات می توان سطح طرح را رنگ آمیزی کرد. این تکنیک برای ایجاد اشکالی پیچیده بسیار زمان بر است. و گاه باید قطعه را بارها پخت داد. به دلیل قابلیت های تکنیک مینای نقاشی در بیان جزییات طرح به صورت یک هنر مثبت، ……، صحنه های مذهبی و کپی برداری از موضوعات مردمی معمول شد. مینای لیموژ بسیار گران است. مینای نقاشی در واقع تلفیقی از نقاشی و هنر مینا است که هنرمندان زیادی را پرورش داده است.

با انقلاب صنعتی، هنر مینا هم بی نصیب نماند و تکنیک عکس برگردان با روش مینای عکس برگردان را به ارمغان آورد (۱۷۵۳). یک فرد انگلیسی به نام استیفون جانسون و یک حکاک فرانسوی به نام simon fragois ابتکار عاقلانه وباصرفه برای عرضه ی مینای نقاشی با کیفیت بالا و قابل تکرار ارئه کرد. در این روش روی صفحه ی مسی موضوع (که عموماً در آن دوره عاشقانه یا مذهبی بود) گراور می شد. سپس جوهر مینا را که از اکسیدها فلزی تشکیل شده بود، روی آن پخش می کردند. یک کاغذ آغشته به صمغ را را روی صفحه قرار داده و به وسیله ی غلتکی چوبی به روی آن می کشیده اند تا طرح به صفحه منتقل شود. در مرحله ی بعد صفحه را روی یک سطح مینا کاری سفید قرار می داده می پختند. کاغذ می سوخت . فقط اثر طرح با رنگ های مشکی، خرمایی، خرمایی مایل به قرمز، حنایی، نیلی، بنفش روی سطح باقی می ماند.
سومری ها و بابلی ها در ایجاد نقش روی فلزات و ساخت فلزات منقوش مهارت زیادی داشتند و بویژه کار روی مس را به خوبی انجام می دادند. ظروف مسی غالباً دارای طرح هیا کنده کاری بسیار ظریف هستند. اگر چه کنده کاری فلزات در دوران هخامنشان در ایران رواج بسیار یداشته است اما آثاری از مینا کاری روی فلز در این دوران مشاهده نشده است. آثار زیادی از مینا بر روی کاشی و شیشه به دست آمده است. کاشی های مینایی اولین شکل از مینا در ایران است. فلز کاری و تولید ظروف نقش دار در زمان اشکانیان رواج زیادتری پیدا می کند و مینا کاری روی فلز هم آغاز می گردد. ظاهراً هنرمندان برای نشاندن جواهر و سنگ ها قیمتی روی فلز برای ساخت تاج و تخت پادشاهان، گوشواره و … به تکنیک مینا روی آوردند، مینای مرصع در واقع مینای خاص ایران است. جام خسرو از این نظر بسیار زیبا است. اسلوب تزئینی ایرانی در زمان ساسانیان به اوج رسید و پس از اسلام نیز این اسلوب پایه و بنای اسلوب ایرانی در هند مینا شد. طرح های ایرانی که در کنده کاری به کار می رفت طی زمان تغییراتی کرد. موضوع پرندگان، جانوران، گل و تاک و نیز کتیبه هایی با خط کوفی تحولات طراحی هنر ایرانی است. با ظهور اسلام، پیدایش ظروفی چون هاون،لگن،شمعدان برنجی و … میناکاری مس ، برنج و… در زمان سلجوقیان رایج شد . غازان خان مغول هم به میتا توجه کرد و میناهایی با تصاوری از شخصیتهای ایرانی درباری رواج یافت . تیموریان به مینای مرصع توجه کرد وشمعدان ها وچلچراغ های مرصع را رواج دادند . صفویه نیز به هنر مینا توجه کردند نقوش این دوره مجالس شکار و رزم و بزم پادشاهان است. صندوق مزار شیخ صفی الدین هم مینا کاری است. مینا هم در دوران قاجرا بر زمینه ی طلا و نقره با ترصیح فلزات و سنگ های قیمیتی اعمال می شد. هنر میناکاری پس از مرگ فتح علی شاه روند اضمحلال آغاز کرد و بویژه پس از سقوط قاجار کاملاً از بین رفت و اکنون به صورت پراکنده در اصفهان انجام می شدو. در دوران قاجار از میناکاری بیشتر برای مینای تخت، تاج، صندلی، جعبه، کوزه، عطردان، ضریح اماکن متبرکه استفاده یم شد. پس از سقوط قاجار یک آلمانی موسسه ای در اصفهان برای میناکاری در اصفهان دایر و عده ای را تعلیم داد. در ۱۳۳۲ فرهنگ و هنر وقت کارگاهی دایر و برای احیا آن تلاش کرد.

مینا کاری نیز مانند بسیاری از هنرهای دیگر برای اولین بار در ایران به وجود آمده و سپس به سایر کشورها راه یافته است. در قدیم رنگ هایی که در میناکاری به کار میرفته از رنگ های طبیعی بوده است. میناکاران برای تهیه ی رنگ قرمز از طلا، رنگ سبز از مس و رنگ زرد از گل ماشی استفاده می کنند. هنر مینا کاری شامل فعل و انفعالات پیچیده استو از نقش های اسلیم و گل در نقوش آن بسیار استفاده می شده است.

گردآورنده: خانم اسکندری